TANER AKÇAM’IN İDDİALARINA CEVAP (III)

“İlk gece hakkı” dolayımında tarihyazımı, yöntem ve kaynakların kullanımı: Taner Akçam’a cevap (3)
_{Kerem Fincancı}

Taner Akçam, tarafımızdan kaleme alınan ilk yazının giriş paragrafında özetle işaret edilen tepkilerden sonra 10 Mayıs 2021’de kendisine karşı yürütülen “saldırı kampanyası”nın amacının kendisini karalamak ve “tarihsel hakikatler hakkında bilgi kirliliği yaratmak” olduğunu iddia etti. Akabinde, daha önce kullandığı “ilk gece hakkı”na dair iki kaynağın sayısını arttırdı ve “[i]lgili kaynakların orijinal sayfa resimlerini Türkçe çevirileriyle yayınlamanın zorunluluk haline geldiğini” söyleyerek uzunca bir ‘ikinci kaynaklar ve ekler listesi’ yayımladı (_{https://www.yesayansalonu.com/akcamdanilkgecehakkitartismasi/}). Açıkçası buradaki listenin, yılların ‘soykırım uzmanı’ Akçam’ın söz sahibi olduğu konu/lar hakkında ne kadar ve nasıl ‘uzman’ olduğunu göstermesi açısından dikkatle incelenmesinin elzem olduğu belirtilmelidir. Çünkü kaynak olarak verdiği eklerdeki hiç bir çalışma ana/birincil kaynak olarak addedilmemekte, tamamen ikincil kaynak olarak adlandırılan çalışmalardan oluşmaktadır. Akçam, 1915 öncesiyle ilgili ortaya attığı bir iddiaya ‘kaynak’ olarak M. S. Lazarev’in ilk baskısı 1964, ikinci baskısı 1972 yılında yayımlanmış çalışmasını gösteriyordu. Daha da kötüsü, on yedi çalışmadan oluşan listedeki çalışmaların yarısından fazlası, “ilk gece hakkı” bilgisine kaynak olarak Lazarev’in bahse konu kitabını referans göstermektedir. Geriye kalan az sayıdaki kaynak da Lazarev’in bilgi kaynağı olan Tumanskiy’i referans göstermektedir. Akçam’ın listesinde yer alan Ertuğrul Aladağ’ın kaleme aldığı “Toprak Damdan Konuta Evrilmek ve Cinsellik” isimli makalenin ise Kürtler, Kürt coğrafyası ve dolayısıyla Kürt ağaları ile ilgili uzaktan yakından bir ilgisi bulunmamaktadır. Ayrıca, sözü edilen kaynaklarda “ilk gece hakkı” ile ilgili geçen bilgilerin, Akçam’ın “Kürt bölgeleri”nde ve “Kürt ağaları” şeklinde tahrif ederek ve çarpıtarak iddia ettiği gibi geçmediği de not edilmelidir. Lazarev’in Rusya’nın Van Konsolos yardımcısı Tumanskiy’ye refere ettiği ve daha sonra diğer araştırmacıların olduğu gibi alıntıladığı bilgi, mezkûr ‘kaynaklarda’ “Sason’da”, “bazı yerlerde” ve “bazı beyler” şeklinde geçmektedir. Kısacası, Akçam’ın cımbızlayarak, tahrif ederek ve çarpıtarak ortaya attığı iddiasının Tumansky’nin ‘rivayet ettiği’, Lazarev’in de bunu doğrulamadan kitabına aldığı ve sonrasında ise bu bilginin çok sayıda kitap/makale tarafından copy-past edildiği anlaşılmaktadır. Bu yazıda, Akçam’ın ‘kaynak listesi’nde yer alan “ilk gece hakkı” bilgisinin nasıl ve ne şekilde geçtiğini ortaya koyarak, Akçam’ın tahrifatını gözler önüne sereceğim.

Hatırlanacağı üzere Taner Akçam, verdiği röportajda “Kürt ağaları” ve “Kürt bölgeleri” ifadelerini kullanarak, toptancı ve genelleyici bir yaklaşım sergilemektedir. Şüphesiz bu söylem, Osmanlı Kürdistanı’nın tamamında Kürt ağalarının tamamının “ilk gece” hakkına sahip oldukları ve bunun kurumsallaştığı anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle Akçam, “Kürt ağaları” ve “Kürt bölgeleri” retoriğiyle iddiasını tüm Kürt ağalarına teşmil ediyor ve “ilk gece hakkı”nın “günlük kültürün bir parçası” olduğunu söyleyerek bunun belli bir vilayette, kazada, mahalde değil, Kürt coğrafyasının tamamında yaşanmış varsayıyor. Ne yazık ki, Akçam’ın verdiği ‘kaynak’larda bile “Kürt ağaları”, “Kürdistan/Kürt coğrafyası” ve “Kürt bölgeleri” gibi ifadeler yer almıyor. Mesela, Akçam’ın ilk ve esas kaynağı olan Lazarev, mevzubahis kitabında bu iddiayı Rusya’nın Van Konsolos yardımcısı Tumanskiy’e refere etmekte ve bunun da 20. yüzyılın başında Sason’da “bazı beyler” tarafından tesis edildiğini söylemektedir. Akabinde Lazarev, Lynch’e referansla “altınla satın alınan” anlamına gelen “zer-kurri”den [zêr-kirrî] bahsetmektedir  (Lazarev, 1964: 34’ten akt. Akçam, 10 Mayıs 2021). Görüldüğü üzere, 1) “ilk gece hakkı”nı ilk ortaya atan kişi Lazarev olup, bunu Rusya’nın Van Konsolos yardımcısı Tumanskiy’nin Mayıs 1901 tarihli raporuna dayandırmaktadır. 2) Lazarev, “ilk gece hakkı”nın Akçam’ın iddia ettiği üzere, “Kürt bölgelerinde” ve “Kürt ağaları”nın sahip olduğu genel bir durum olmadığını, “20. yüzyılın başında”, “Sason’da” ve “bazı beyler” tarafından tesis edildiğini söyler. 3) Lynch’in iki ciltlik çalışmasında zaten “ilk gece hakkı”na  [right of the first night] dair hiçbir ifade geçmez (Lynch, 1901).

Akçam’ın iddiasına referans olarak gösterdiği kaynaklardan bir diğeri Charles Issawi’dir. Issawi, Lazarev’de geçen bilgilerin aynısını kullanarak Sason’da “bazı beyler”in [some beys] Ermeni köylerinde “ilk gece hakkı”na  [right of the first night] sahip olduklarını söyler. Akabinde ise Lazarev’de olduğu gibi Lynch’e atıfta bulunarak “zer-kurri”den bahseder (Issawi, 1980: 66). Bu da gösteriyor ki Issawi, “ilk gece hakkı”yla ilgili bilgiyi olduğu gibi Lazarev’den kotarmıştır. Akçam’ın ‘kaynak’ gösterdiği Ronald Grigor Suny, her iki çalışmasında yer verdiği “ilk gece hakkını”  Lazarev’in kitabından alıntıyla Tumansky’nin Mayıs 1901’deki raporuna dayandırıyor ve “Sason Kazası”ndaki “bazı beyler”in Ermeni köylerinde “ilk gece hakkı”na sahip olduklarını söylüyor. Ayrıca Suny, “ilk gece hakkı” ile ilgili olarak Lynch’e de herhangi bir atıf yapmıyor (Suny, 1993: 104; 2015: 19-20). Bu alıntılardan da görüleceği üzere Suny, Akçam’ın “Kürt bölgelerinde” ve “Kürt ağaları” şeklinde herhangi bir genellemede bulunmuyor. Akçam’ın ‘kaynak’ olarak gösterdiği ve Dikran Mesrob Kaligian tarafından kaleme alınan kitaptaki “ilk gece hakkı” bilgisi de Lazarev’in ‘meşhur’ paragrafına dayanıyor ve “Sason Kazası” ile ‘bazı beyler” vurgusu yer alıyor (Kaligian, 2013: 53-54). Akçam’ın ‘kaynak’ olarak gösterdiği Stephan Astourian’in iki çalışması da, “Sason Kazası” ve ‘bazı beyler” vurgusuyla Lazarev’e atıfta bulunuyor (Astourian, 1990: 122; Astourian, 2011: 60). Akçam’ın ‘kaynak’larından biri de İ.A.Orbelî’nin 1982’de Rusça yayımlanan çalışmasıdır. Orbelî, K.N.Yûzbaşyan’a referansla, Müküs’te [Bahçesaray] az olmakla birlikte “ilk gece hakkı”nın olduğunu söyler (Orbelî, 2011: 88). Buradaki bilgiden de anlaşılacağı üzere yazarın, Akçam’ın iddiasının aksine, bunun az olmakla birlikte Müküs’te mevcut olduğunu belirttiğini not edelim.

Akçam’ın ‘ikincil kaynaklar’ından biri de Hagop Barsoumian’ın 1997’de yayımlanmış “The Eastern Question and the Tanzimat Era” isimli makalesidir. Akçam, bu makaleye atıf yaparak “ilk gece hakkı”nın olduğunu ispatlamaya çalışıyor. Ne yazık ki Akçam, “ilk gece hakkı” ile ilgili neredeyse tüm eserlerde yaptığı tahrifatı/çarpıtmayı ve cımbızlamayı burada da yapıyor. Söz konusu çalışmada Barsoumian, “Muş, Sason, Çatak ve onlara komşu bölgelerde” “1870’lerde başka bir yarı serflik sistemi olan khafir ortaya çıktı” demekte ve bir iki cümle sonra şöyle devam etmektedir: “Belirli yerlerde [In certain places], Ermeni köylünün nikâhında khafir, ilk gece gelini “ziyaret etme” [visit] hakkını saklı tutar” (Barsoumian, 1997: 199-200). Alıntıda da görüldüğü üzere Barsoumian, “belirli yerlerde” notunu düşmektedir. Akçam’ın ‘kaynaklar’ı arasında yer alan Vahan Baibourtian da, 2013 yılında yayımlanan çalışmasında, Kürt feodal beylerinin “bazı yerlerde” [in some places] “ilk gece hakkı”na sahip olduklarını söylüyor (Baibourtian, 2013: 33).

Akçam’ın, iddiasını ispatlamak için verdiği diğer bir ‘ikincil kaynak’ ise Arsen Yarman’ın Palu-Harput 1878 isimli çalışmasıdır. İşin ilginç yanı Yarman’ın “ilk gece hakkı” konusundaki kaynağı Barsoumian’ın yukarıda zikredilen makalesidir. Neyse bunu geçelim, nihayetinde Akçam için bir ‘kaynak’ daha söz konusu. Her şeyden evvel, Yarman’ın Palu-Harput 1878 isimli çalışması, üç rahibin 19. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı’nın Şark vilayetlerindeki gezi ve gözlemlerinin yer aldığı Raporlar isimli esere, açıklayıcı bir girizgâh olarak hazırlanmıştır. Eser, başta Ermeniler ve Kürtler olmak üzere genel manada 19. yüzyıl Osmanlı tarihinin bir panoramasını sunmaktadır. Ana/birincil kaynak vasfını taşıyan üç rahibin bahse konu 550 sayfayı aşkın Raporlar isimli eserinin hiçbir yerinde “ilk gece hakkı”na dair hiçbir kaydın yer almadığını (Yay. Haz. Yarman, 2015) vurgulamak isteriz. Yeri gelmişken, Yarman’ın eserini kaleme alırken sıklıkla müracaat ettiği çalışmalardan biri de Hans-Lukas Kieser’in alanın önde gelen çalışmalarından kabul edilen Iskalanmış Barış (Kieser, 2005) isimli eser olup bu çalışmada da “ilk gece hakkı”na dair herhangi bir bilginin yer almadığını ifade etmeliyiz. Yine, Ermeni araştırmalarının önde gelen isimlerinden Richard G. Hovannisian’ın hem Tarihi Kentler dizisi hem de diğer müstakil çalışmalarında bu bilgiye dair hiçbir kaydın olmadığını belirtmek isteriz.

Tüm bu ön/açıklayıcı bilgilerden sonra Akçam’ın ‘ikincil kaynaklar’ listesinde yer alan Palu-Harput 1878 isimli eserine odaklanabiliriz. Akçam’ın Barsoumian’ın eseri üzerinde yaptığı “kurnazlığı” Palu-Harput 1878 isimli eserde de yaptığı görülüyor. Akçam’ın “kurnaz”lığını deşifre etmek için mezkûr eserdeki pasajı olduğu gibi aktarıyorum: “Barsoumian “hafir” adını verdiği bu yarı serflik benzeri sistem içinde kadınların hem iktisaden ve hem de cinsel bakımdan sömürüldüklerini ve hatta bazı bölgelerde, bir Ermeni köylüsü evlendiğinde Kürt aşiret reisinin ilk gece hakkının bulunduğunu da belirtmektedir. Bu oldukça abartılı bir tespit olarak görünmekle birlikte, Kürtlerin Ermeni düğünlerine müdahale ve kadınları rahatsız ettiklerine Natanyan da tanık olmuştur.”^[3] Bu bilgilerden sonra Palu-Harput 1878’i değerlendirecek olursak; 1) Akçam’ın ‘ikincil kaynaklar listesi’nde yer verdiği Arsen Yarman’ın Palu-Harput 1878 isimli eseri üç rahibin Raporlar eseri için yazılan bir girizgâh olup ikinci cilt olarak yayımlanan Raporlar isimli eserde “ilk gece hakkı” diye bir kayıt yoktur. 2) Yarman’ın “ilk gece hakkı” bilgisi kendisinin kaleme almış olduğu ilk ciltte yer alıyor ve konu hakkındaki referansı da Hagop Barsoumian’ın 1997’de yayımlanmış çalışmasıdır. 3) Yarman, “ilk gece hakkı” bilgisine “bazı bölgelerde” kaydıyla yer verir. 4) Yarman, bunun “oldukça abartılı bir tespit” olduğu notunu düşer. 

Akçam’ın “Kürt ağaları”nın “Kürt bölgeleri”nde ‘sahip oldukları’ ilk gece hakkına kaynak olarak gösterdiği Ertuğrul Aladağ’ın kaleme aldığı “Toprak Damdan Konuta Evrilmek ve Cinsellik” isimli makalenin ise Kürtler, Kürt coğrafyası ve dolayısıyla Kürt ağaları ile ilgili uzaktan yakından bir ilgisi olmayıp genelde Güneybatı Ege’yi, özelde ise Muğla ve çevresini konu edindiğini de not etmek gerekiyor. Daha da vahimi, muhtemelen Akçam, bu kaynağı görmemiş ve internet ortamından olduğu gibi kopyalamış. Çünkü Akçam, bahse konu kitabın künyesini dahi yanlış vermiş ve kitabı “Muğla Kent Belgeliği Yayını” olarak kaydetmiştir (_{https://www.yesayansalonu.com/akcamdanilkgecehakkitartismasi/}). Lakin internette yaptığımız küçük bir taramada “Muğla Kent Belgeliği Yayınları” diye bir yayınevinin olmadığını, adı geçen kitabın da “Muğla Belediyesi Kültür Yayınları” etiketiyle yayımlandığını müşahede ettiğimizi not edelim.

Taner Akçam, yesayansalonu.com adresinde yaptığı açıklamada sözlü tarih ürünlerinden de iddiasına kaynak göstermeye çabalıyor. Çabalıyor diyorum, çünkü bir önceki paragrafta da değindiğim üzere, Ek 9’da verdiği sözlü kaynaklardan Ertuğrul Aladağ’ın kaleme aldığı “Toprak Damdan Konuta Evrilmek ve Cinsellik” isimli makalenin, Kürtler, Kürt coğrafyası ve Kürt ağaları ile ilgili uzaktan yakından bir ilgisinin olmadığını ifade etmiştim. Söz konusu açıklamada Akçam, ikinci sözlü kaynağını “Varto üzerine doktora çalışması yapmış bir kişinin, alandan topladığı bilgiler” şeklinde veriyor. Peki, doktora yapanın adı soyadı, doktorasının adı, hangi üniversitede/enstitüde ve ne zaman yaptığı ile ilgili tek cümlelik bir künye vermekten neden kaçınıyor Akçam? Yoksa birçok kaynakta yaptığı gibi [bahse konu tahrifatlar bu yazı içinde gerekli yerlere serpiştirildiğinden tekrardan yazmıyorum] belli bir ifadeyi cımbızlayıp tahrif ettiği için olmasın mı?^[4] Akçam’ın Ek 9’daki diğer iki sözlü kaynağı da Anjel Dikme ve Zakarya Mildanoğlu’nun anlatımlarına dayanıyor. Mildanoğlu, açıklamasında, “Anadolu’da eski bir Ermeni köyü olan Ekrek’te doğdu”ğunu ifade ediyor. Sormazlar mı, Kayseri il sınırları içerisinde yer alan Ekrek Köyü’ndeki “ilk gece hakkı”nın “Kürt bölgeleri” ve “Kürt ağaları” ile ilgisi nedir diye? Dahası, Akçam’ın “günlük kültürün bir parçası” olduğunu ileri sürdüğü zül bir olgunun, yalnızca iki kişi tarafından dile getirilmesi çeşitli soruları, soruşturmaları ve araştırmaları elzem kılmaz mı?

Son tahlilde Akçam, çok konuşarak, çok yazarak ve çok liste ve ek yayımlayarak haklı olduğunu göstermeye çalışıyor. Ancak, biri ona şunu hatırlatmalı: İlim camiasında çok konuşan, çok yazan ve çok liste ve görsel paylaşan değil, ilgili disiplinin metodolojisini göz ardı etmeyen, ana/birincil kaynaklara başvuran, kaynak hiyerarşisine riayet eden, hiçbir şartta ilim ahlakından ödün vermeyen/ler (yani tahrife, çarpıtmaya, cımbızlamaya, dublikasyona tenezzül etmeyenler) haklı olabilir. Dolayısıyla, Akçam’ın iddiasının tarihyazımı ve tarih metodolojisi açısından hiçbir kıymet-i harbiyesinin olmadığını açıklıkla söyleyebiliriz. Çünkü bir ilim olarak tarihin dünyanın her tarafında kabul görmüş metodolojisi, ‘kurallar’ı ve teamülleri var. Kuşku yok ki bunların ilki ve en mühimi, ortaya attığınız bir iddiayı kaynaklara dayandırmanız, kaynak hiyerarşisine riayet etmeniz ve en nihayetinde üçlü doğrulama metodunu kullanmanızdır. Bunu yapmadığınız takdirde, iddianız veyahut çalışmanız daha baştan sakat veyahut ölü doğmuş demektir. Kaynaklara dair tüm bu söylediklerim, kaynak fetişizmi olarak algılanmamalıdır. Çünkü kaynaklar, tarihyazımının vazgeçilmezidirler ve ben de sadece bir kaynaktan ve kaynak türünden söz etmiyorum; aksine tüm kaynak türlerinin birbirleriyle karşılaştırılmasının, sağlamasının yapılarak kullanılmasının ve kaynakların birbirleriyle sınanmasının tarihyazımının vazgeçilmezi olduğuna dikkat çekiyorum. Diğer bir not da Akçam’ın üstenci ve pejoratif üslubu ile ‘efendi’ ve hakikat tekelcisi edasıyla sergilediği kolonyalist ve self-oryantalist tutumuna. Bir konuda ‘uzman’, titr sahibi ve “uluslararası akademide” tanınıyor olmanız, size başkalarını ‘kendince’ küçümseme, aşağılama ve onları hizaya getirme hakkı vermez. Yazının sonunda şu konuda Akçam’la aynı fikirde olduğumu ifade ederek yazımı noktalayayım: “… [U]nutmayalım ki bizi koruyacak ve özgürleştirecek olan hakikate hürmettir.” Tüm bu yazılanlardan sonra Akçam’ı “hakikate hürmet”e davet ediyor ve bunun gereğini yapacağını umuyorum.

<sub>[3] Arsen Yarman, şu cümlelerle Boğos Natanyan’ın tanıklığına yer verir: “… Ermenilerin düğünlerine de müdahale ediyorlar. İstedikleri kızı veya oğlanı vermeyecek olurlarsa, ailelerini ağır vergiler ödemek zorunda bıraktıktan başka, istedikleri kişiye zorla papaz nikâhı kıydırıyorlar. Papaz nikâhı kıymayı reddederse ona da eziyet ediyorlar. … [Palu’da] Her köye yerleşmiş ağa ve beyler var. Bunlar işledikleri yüzlerce suçun yanı sıra, duyulmamış bir zorbalık daha yapmaktadırlar. Ve bu zorbalık bizim kaymakamlık zamanımıza kadar süregelmekteydi. Bir genç kız başka köyden bir delikanlı ile nişanlandığında, beyler müdahale ediyor, keyiflerine uygunsa rüşvet karşılığında nikâha izin veriyorlar. Aksi halde genç kızı kendilerinin onayladığı başka bir delikanlıyla zorla evlendiriyorlar. Eğer papaz nikâhı kıymazsa kendi mollalarıyla işi hemen hallediyorlar” (Yarman, 2015: 107).

[4] Bu arada, Akçam’ın “ilk gece hakkı” iddiasını ortaya attığı röportajın akabinde gelen tepkiler sonrasında bölge ve konu hakkında çalışmalar yapan birkaç kişiyle iletişime geçerek “ilk gece hakkı”na dair ellerinde belge-bilgi olup olmadığını da sorduğunu kayıtlara geçelim.

KAYNAKÇA</sub>

_{Arşiv Belgeleri}

_{BOA, Y.PRK.UM. 19/64, 14 Kasım 1890.}

_{BOA, Y.PRK.KOM.9/73, 21 Mayıs 1898.}

_{Telif Eserler}

_{Akçam, Taner, “Taner Akçam: Gönüllü bir katılım olmasaydı, bu kadar insan öldürülemezdi”, https://www.gazeteduvar.com.tr/taner-akcam-gonullu-bir-katilim-olmasaydi-bu-kadar-insan-oldurulemezdi-haber-1519773, Erişim Tarihi: 12 Mayıs 2021.}

_{Akçam, Taner, “ ‘İlk Gece Hakkı’ Tartışmasına Dair”, https://www.yesayansalonu.com/akcamdanilkgecehakkitartismasi/, Erişim Tarihi: 12 Mayıs 2012.}

_{Aladağ, Ertuğrul, “Toprak Damdan Konuta Evrilmek ve Cinsellik”,  A. Durakbaşı ve Ö Şahin (ed.), Yerel Tarih Yöntem ve Deneyimler – II. Sözlü Tarih Atölyesi içinde, Muğla Belediyesi Kültür Yayınları, Muğla 2007, ss. 84-97.}

_{Astourian, Stephan, “The Armenian Genocide: An Interpretation”, The History Teacher, Vol: 23, No. 2, February 1990, pp. 111-160.}

_{Astourian, Stephan H., “The Silence of the Land: Agrarian Relations, Ethnicity, and Power”, in Ronald G. Suny, Fatma M. Göçek and Norman M. Naimark (eds.), A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire, Oxford University Press, Oxford 2011, pp. 55-81.}

_{Baibourtian, Vahan, The Kurds, The Armenian Question and The History of Armenian-Kurdish Relations, No Publishinghouse, Ottawa 2013.}

_{Barsoumian, Hagop, “The Eastern Question and the Tanzimat Era.” In The Armenian People from Ancient to Modern Times, ed. Richard G. Hovannisian. St. Martin‟s Press, New York 1997, pp. 175-201.}

_{Cutler III, William W., “Oral History: Its Nature and Uses for Educational History”, History of Education Quarterly, 11 (2), 1971, pp. 184-194.}

_{Danacıoğlu, Esra, Geçmişin İzleri: Yanıbaşımızdaki Tarih İçin Bir Kılavuz, İkinci Basım, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul 2012.}

_{Issawi, Charles, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago & Londra 1980.}

_{Kaligian, Dikran Mesrob, Armenian Organization and Ideology under Ottoman Rule 1908-1914, Revised Edition, Routledge, Londra & New York 2017.}

_{Kieser, Hans-Lukas, Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, çev. Atilla Dirim, İletişim yayınları, İstanbul 2005.}

_{Lynch, H.F.B., Armenia: Travels and Studies, vol. II, Logmans, Green and co., London & New York, 1901.}

_{Suciyan, Talin, “ ‘Kimsenin Yüzünü Görmedim, [çocuk] Dayımdandır’: 1856’da Konya Akşehir’de, Ermeni Kilisesi’nde Çözülememiş Bir Dava”, Altınbaş Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2 Sayı 2 | Kış 2017, ss. 33-42.}

_{Orbelî, İ.A, Li Muksê Folklor û Jiyana Rojane, Werger: Têmûrê Xelîl, Weşanên Nûbîhar, İstanbul 2011.}

_{Suciyan, Talin, “Contesting the authority of Armenian Administration at the Height of Tanzimat: A Case of Incest, Adultery and Abortion”, Reflektif Journal of Social Sciences, 2021, Vol. 2(1), pp. 29-47.}

_{Suny, Ronald Grigor, Looking Towards Ararat: Armenia in Modern History, Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis 1993.}

_{Suny, Ronald Grigor, “They Can Live in the Desert but Nowhere Else”: A History of the Armenian Genocide, Princeton University Press, Princeton & Oxford 2015.}

_{Yarman, Arsen, Palu- Harput 1878: Çarsancak, Çemizgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler-Adalet Arayışı, c. I, İkinci Baskı, Belge Yayınları, İstanbul 2015.}

_{Yarman, Arsen, Palu- Harput 1878: Çarsancak, Çemizgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler-Raporlar, c. II, İkinci Baskı, Belge Yayınları, İstanbul 2015.}